12.21 郭崴:滿族弓箭文化考論

滿族弓箭文化考論

郭崴

(中國社會科學院研究生院,北京,100000)


摘要:弓箭文化是滿族及其先民文化的重要組成部分,也是其精神依託所在。滿族弓箭文化起於生產生活,後隨著與其他文化的不斷交流、吸收逐漸被賦予了更多的精神意義。滿族弓箭文化既包括具有符號意義的弓和箭,又包括有娛樂性和交流性的射箭活動。

關鍵詞:滿族文化;弓箭;滿文文獻

中圖分類號: 文獻標識碼: 文章編號:


弓箭的使用一直是滿族及其先民生產生活不可或缺的一部分。從肅慎以降,直至清代,弓箭從一種生產工具、戰爭武器,逐漸演化為一種象徵。這種象徵既代表國家的儀禮,又體現個人的情趣。因此,理清其從實用器到禮器的變化過程,對於發展今天的滿族文化具有十分重要的意義。

本文擬從文獻記載梳理清代弓箭文化之源與流。

郭崴:滿族弓箭文化考論

一、清之前的弓箭文化

清人首重騎射,每每將騎射立為國家與民族的根本,蓋因“自肅慎氏楛矢石砮,著於周初,徵於孔子,厥後夫餘、挹婁、靺鞨、女真諸部,國名雖殊,而弧矢之利以為天下者。莫能或先焉。良由稟質厚,而習俗醇,騎射之外,他無所慕,故閱數千百年,異史同辭。”[2]342

《滿洲源流考》乃“利用已有的滿族史研究的成果,對滿族的歷史源流做了最詳盡的考證”[1],較為詳盡地輯錄了高句麗之前有關滿族先民使用弓箭的記載,堪為探討渤海國及金朝時期的弓箭文化提供參考。

《滿洲源流考》輯錄有關高句麗前的弓箭文化文獻共23條,分為以下兩類:

“朝貢”,共8條:

《竹書紀年》帝舜有虞氏二十五年,息慎氏來朝,貢弓矢。[2]003

《孔子家語》武王克商,肅慎氏貢楛矢。[2]004

《三國志·魏書》明帝青龍四年,肅慎貢楛矢。[2]004

《晉書》肅慎國東北有山出石,……周武王時,獻其楛矢、石砮。……及文帝作相,魏景元末,來貢楛矢。……元帝中興,又詣江左貢其石砮。[2]004

《冊府元龜》宋孝武帝大明三年,肅慎國獻楛矢。[2]004

《通考》挹婁,即古肅慎之國也。其國在不鹹山北。魏常道鄉公景元末,來貢楛矢、石砮、弓甲、貂皮之屬。[2]012

《魏書》勿吉,在高麗北,舊肅慎國也。……十二年,遣使貢楛矢方物。[2]019

《冊府元龜》……又太和二年、十年,……十二年,勿吉國貢楛矢、石砮。[2]020

上述內容反映出,滿族先民無論是以肅慎(息慎)、挹婁或者勿吉的面目出現,弓箭始終都作為其與其他民族交往的文化符號。

郭崴:滿族弓箭文化考論

“弓矢形制及善射習俗”,共15條:

《史記·孔子世家》有隼集於陳庭,楛矢貫之,石砮矢長尺有咫。陳湣公使使問仲尼,仲尼曰:“隼來遠矣,此肅慎之矢也。”[2]004

《北史》“朱蒙”者,其俗言善射也。[2]009

《北史》……而黑水部尤勁,自拂湼以東,矢皆石鏃,即古肅慎氏也。[2]020

《後漢書》扶餘國,善射,其人強勇而謹厚,以弓矢刀矛為兵。[2]350

《後漢書》挹婁國,眾雖少,而多勇力,又善射,發能入人目。弓長四尺,力如弩。矢用楛,長一尺八寸,青石為鏃。[2]350

《三國志》挹婁,人多勇力,其弓長四尺,力如弩。矢用楛,長尺八寸,青石為鏃,善射,射人皆入目。其人眾雖少,鄰國畏其弓矢,卒不能服。[2]350

《晉書》肅慎氏,一名挹婁有石弩皮骨之甲,檀弓三尺五寸,楛矢長尺有咫。[2]350

《通考》挹婁,處山險,善射,中人即死,鄰國畏其弓矢。[2]351

《魏書》勿吉,其人勁悍,善射,弓長三尺,箭長尺二寸,以石為鏃。[2]351

《北史》勿吉,勝兵數千,多驍武。黑水部尤勁,矢皆石鏃,人皆善射,以射獵為業。[2]351

《括地誌》靺鞨人多勇力,善射,弓長四尺如弩,矢用楛,青石為鏃。[2]351

《舊唐書》黑水靺鞨處北方,最稱勁健,兵器有角弓及楛矢。[2]352

《新唐書》黑水靺鞨,人勁健,善步戰,射獵,其矢石鏃長二寸。蓋楛砮遺法。[2]352

《五代史》黑水靺鞨,其兵角弓楛矢。[2]352

《五代會要》黑水靺鞨處北方,尤稱勁健,兵器有角弓楛矢。[2]352

從上述記載可知,“楛矢石砮”為當時肅慎人所特有,從《史記•孔子世家》所載孔子能夠辨認出隼身上的“肅慎之矢”皆因“楛矢石砮”;文獻中所載弓長有“四尺”、“三尺五寸”、“三尺”,箭長“一尺八寸”、“一尺二寸”,石鏃長“二寸”,其中箭長“一尺二寸”為“蓋沿《後漢書》之誤”[2]351,可知弓與楛矢石砮的長度比在2:1之3:2之間;《舊唐書》《五代史》《五代會要》均記有“角弓”,可見黑水靺鞨人使用角弓應不晚於唐代。文獻中多處提及滿族先民“勁健”、“善射”,可知在肅慎至黑水靺鞨時期弓箭更多地作為物質符號而存在,且多與射獵、戰爭等相連繫。

渤海國之前,滿族先民的射箭活動屬性相對單一,即生產活動;在渤海國時期,該屬性發生了擴大化,即由單一的生產活動擴大為既有生產性能夠促進人際交流的社交活動,其具體表現為渤海國與日本交流頻繁,射箭是一項重要的外交手段。據《渤海史料全編》[3]載,日本天皇在賞賜渤海來使之後經常以觀射、同射等射箭活動慰勞來使:

甲辰(十七),天皇御太極殿南門,觀大射。五位以上射了,乃命渤海使己珍蒙等射焉。[3]245

丙戌(十九),內射,喚客亦令同射。[3]250

[乙卯(十七)],是日,內射。因召蕃客,領觀射禮。[3]254

甲子(二一),內射,蕃客堪射者亦預於列。[3]257

[五月]丁巳(七)天皇御重格門,觀射騎(《類史》作騎射)。召渤海使史都蒙等,亦會射場。令五位以上進裝馬及走馬……[3]265

己未(十八),內射。渤海使亦在射列。[3]268

癸亥(十八),於朝堂院觀射,五位以上射畢,次蕃客射焉。[3]278

壬子(十七),御豐樂院,觀射。蕃客賜角弓射焉![3]283

戊午(五),天皇御武德殿,覽馬射。六軍擁節,百寮侍座。有敕:令文矩等陪宴……[3]316

五日庚午,天皇御武德殿,覽四府騎射及五位以上貢馬。喚渤海客徒觀之……[3]344

由以上11條材料可知,在渤海國與日本的外交活動中發生了由“命射”到“令射”再到“會射”的變化。這種變化說明渤海國逐步將射箭活動作為正式外交禮儀內容。第九條史料中“角弓”一詞第一次出現,說明在公元810年渤海已經使用角弓,與《滿洲源流考》中所錄史料相吻合;由於自然條件有限,日本不產能夠製作角弓的角,因此日本弓一直都是以竹、木為主要材料的,所以渤海客攜來的角弓對於日本來說是罕見和珍貴的,“賜”、“焉”二字體現出了體現出來日方的重視和欣喜。

郭崴:滿族弓箭文化考論

遼滅渤海,金又滅遼,是時“金因遼舊俗,以重五、中元、重九日行拜天之禮。”[4]826《金史·禮志》載:[4]826

凡重五日拜天禮畢,插柳球場為兩行,當射者以尊卑序,各以帕識其枝,去地約數寸,削其皮而白之。先以一人弛馬前導,後馳馬以無羽橫鏃箭射之,既斷柳,又以手接而馳去者,為上。斷而不能去者,次之。或斷其青處,及中而不能斷,與不能中者,為負。每射,必伐鼓以助其氣。

《金史·地理志》載:上京路“有皇武殿,擊球校射之所也。”[4]551中都路“有常武殿,有廣德殿,為擊球、習射之所。”[4]573

《金史·本紀第六·世宗上》記載:[4]131

五月……乙未,以重五,幸廣樂園射柳,命皇太子、親王、百官皆射,勝者賜物有差。上覆御常武殿,賜宴擊球。自是歲以為常。

《金史·本紀第九·章宗一》記載:[4]214

五月……戊午,拜天於西苑。射柳、擊球,縱百姓觀。

《金史·本紀第十一·章宗三》記載:[4]260

五月壬申,以重五,拜天,射柳,上三發三中。

金代射柳習俗雖承遼俗,但從文獻中所記彼時勝景可看出女真人對該習俗的熱愛,已融入到女真風俗中,反映出女真人對中國民族文化的繼承與延續,也標誌著女真騎射活動在生產性之外產生了新的交流屬性。

在清代之前滿族先民就以勇武、善騎射而著稱,並在與周圍民族的文化交流中學習、吸收其他民族文化中的先進成分形成自身的弓箭文化。既包括騎射、又包括步射的女真弓箭文化脫胎於生產性的射獵活動,成長為既有生產性、又有社會性的外交、風俗活動。

二、清代滿族弓箭文化的面貌

有清一代“國語騎射”一直作為國家和民族的根本,在宮廷中作為象徵出現在上諭、大閱、繪畫、田獵等各種形式之中;在民間廣泛存在於群眾的文化與生產活動之中。本節將列舉實例來說明射箭和弓箭本身在清代社會生活中的地位。

郭崴:滿族弓箭文化考論

箭亭是清代皇帝及其子孫練習騎馬射箭的地方,位於北京紫禁城景運門外、奉先殿南一片開闊的平地上。清朝順治四年(1647)初建,是時名曰射殿;於清雍正十年(1732)改名為“箭亭”。[5]亭內有“訓守冠服騎射碑”一座,考其刊刻時間與內容與“諭習騎射熟國語碑”相同,皆是乾隆皇帝重申太宗皇太極“戒後世訓守衣冠儀制”的聖諭。“諭習騎射熟國語碑”撰於乾隆十七年(1752)三月二十日,滿、漢文合璧,原立於北京市西城區養蜂夾道校場,拓片現藏於國家圖書館。[6]滿文碑文如下:

abkai wehiyehe -i juwan nadaqi aniya ilan biyai orin de

hese wasimbuhangge,bi

taizung genggiyen xu hvwangdi -i yargiyan kouli bithe be gingguleme tuwaqi,tede ejehengge wesihun erdemungge -i suqungga aniya omxon biyai sahahvn ihan inenggi,

han deyere funghvwang ni leusei fejile tefi,geren qin wang giyvn wang beile se,gvsai ejete,uheri be baiqara yamun -i hafasa be isabufi,dorgi kouli selgiyere yamun -i amban be,aisin gurun -i xizung ni xuduri bithei gisun be hvlabure de,

han geren -i baru hese wasimbume suweni isaha geren saikan donji,ere xizung han serengge,monggo nikan yaya gurun de algika sain han bihebi,tuttu ofi,tere forgon amaga jalan gemu ajige you xvn han seme maktame gisurehebi,bi ere bithe be tuwafi,terei yabuha amba muru be safi,dolori hargaxame gvnime,xan yasa getuken genggiyen ohobi,alimbaharakv saixambi,bi gvniqi,aisin gurun i taizu taizung ni fafun kouli narhvn getuken goro goidame tutabuqi ombi,gizung hola han,wan yan liyang han de isinjiha manggi,umesi waliyafi nure boqo de dosifi,kemun akv,dufeteme sebjeleme,nikan -i ehe taqin be dahahaba,xizung han sourin de tehe manggi,fafurxame sithvme mafari be alhvdame dasan -i doro be kiqeme dasame damu juse omosi be nikan -i doro de dosirakv seme dahvn dahvn -i taqihiyame,mafari be ume onggoro,etuku adu gisun hese gemu fe doroi songkoi oso,gabtara niyamniyara be onggofi aizung han -i jalan de doro efujehebi,gurun gukuhebi,erebe tuwaha de yaya han se,nure boqo de dosikangge efulehekvngge akv,nenehe bithei niyalma dahai baksi hvrqen baksi musei manju -i etuku mahala waliyafi,nikan etuku mahala be etuki,nikan -i doro be dahaki seme jing minde jombumbihe,bi marame ohakv,mimbe gisun gairakv sembihe,bi duibuleme gisureqi,musei ubade isaha geren ulhi amba etuku etufi,haskv ergide jebele ashafi,iqi ergide beri jafafi iliqi,lousa xongkoro baturu emhun dosiqibe musei geren aliqi ombiu aikabade gabtara niyamniyara be waliyafi,ulhi amba etuku etufi,gvwa -i faitaha yali be jeqi,hasutai niyalma qi ai enqu,mini ere henduhengge juse omosi tumen jalan -i jalin bodohobi,mini beyede geli tuttu oho doro biu,amga jalan -i juse omosi fe doro be waliyafi,gabtara niyamniyara be onggofi nikan -i doro de dosirakv seme olhorongge kai,musei qouha daqi ai ambula bihe,gabtara niyamniyara manggai turgunde,tala de afaqi uthai gidame,heqen hoton be afaqi uthai bahame,muse be abkai fejergi niyalma iliha baqi axxarakv,dosika baqi bedererakv seme algika bihe kai,horon algin de ambula gelefi,gelhun akv iselerengge akv bihe,ere mudan de beging de qouha genefi jase tuqire de mini qouha horon be suweni jakvn amban gvtubuha kai,uttu ofi,suwembe gingguleme ejekini seme hese wasimbuha sehe,bi ere

ferguwequke hese be gingguleme tuwaha dari,alimbaharakv hing seme hukxembime olhome hargaxame gvnimbi,qimqime gvniqi musei gurun fukjin doro toktobuha fonde,

mafari han sai enduringgei beye jobome suilame,dasan -i baita be kiqeme dasame,gemu fe doro be gingguleme tuwakiyame,heni gurinjere haqin akv,tumen tumen aniya -i ten be ilibuha,tetele kesi hvturi be mohon akv alihangge gemu ere

genggiyen taqihiyan be gingguleme dahame yabuha qi banjihangge,musei manju -i fe doro be,giyan -i enteheme dahame yabume waliyarakv obuqi aqame ofi,bi kemuni jakvn gvsai geren ahasi be gaifi aba saha de yabume,targabume taqibume gabtara niyamniyara manjurara be kiqekini,hahai erdemu be urebume taqikini seme dahvn dahvn -i hese wasimbuhangge,ere inu fe doro be songkolome,tumen tumen jalan de isitala ulandufi,mohon akv kesi hvturi be alikini sere gvnin,damu mini

taizung han mafa -i ere

ferguwequke hese,gemu yargiyan kouli bithede ejehengge,folobume selgiyerakv oqi daqi wesihulehei jihe,fe doro be tulergi ahasi aide bahafi sambi,tere anggala,julgei fonde yaya genggiyen taqihiyan wesihun kouli be gemu eldengge wehe de folobufi geren de ulhibumbi,mini

enduringge taizung han mafa ere targabume taqibume wesimbuha

hese,qohome amaga jalan be neileme ulhibume ferguwequke taqihiyan,ele giyan -i gingguleme eldengge wehe de folobufi enteheme tutabufi,songkolome dahame yabubuqi aqara be dahame,erebe gabtara yamun dorgi yafan -i hafan tuwabure taktu hiya giyouqan,jakvn gvsai giyouqan de emte eldengge wehe ilibufi,mini nenehe be fisembume badarambure gvnin be tuwabure,amaga jalan -i juse omosi jakvn gvsai manju ahasi be safi,damu manjusai fe doro be gingguleme dahame,gabtara niyamniyara manjurara be saikan urebukini gulu nomhon be wesihuleme,oilorgi yangse untuhun miyamigan be eteme targabukini,heni oihorilame heoledeqi ojorakv,uhei ere □

genggiyen taqihiyan be gingguleme tuwakiyame,tumen tumen jalan -i juse omosi de isitala,kesi hvturi be mohon akv alire be kiqekini,qohome wasimbuha。

乾隆十七年三月二十日奉

上諭:朕恭閱

太宗文皇帝實錄內載崇德元年十一月癸丑日

上諭,翔鳳樓集親王、郡王、貝勒、固山額真、都察院官,命弘文院大臣讀大金世宗本紀,

上諭眾曰:爾等應聽之,世宗者,蒙古漢人諸國聲名顯著之賢君也,故當時後世鹹稱為小堯舜。朕披覽此書,悉其梗概,殊覺心往神馳,耳目倍加明快,不勝歎賞。朕思金太祖太宗法度詳明,可垂久遠。至熙宗合喇及完顏亮之世盡廢之,耽於酒色,盤樂無度,效漢人陋習。世宗即位,奮圖法祖,勤求治理,惟恐子孫仍效漢俗,預為禁約,屢以無忘祖宗為訓。衣服□□,悉□□制,時時練習騎射,以備武功。雖垂訓如此,後世之君漸至懈廢,忘其騎射。至於哀宗,社稷傾危,國逐滅亡,乃知凡為君者,耽於酒色未有不亡者也。先時儒臣巴克什大海庫爾纏,屢勸朕改滿洲衣冠,效漢人服飾制度。朕不從,轉以為朕不納諫。朕試設為比喻,如我等於此聚集,寬衣大袖,左佩矢,右挾弓,忽遇碩翁科羅巴圖魯勞薩挺身突入,我等能衛之乎?若廢騎射,寬衣大袖,待他人割肉□後食,與□□手之人何以異耶?朕發此言,實為子孫萬世之計也,在朕身豈有更變之理?恐後世子孫忘舊制、廢騎射以效漢俗,故常切此慮耳。我國士卒,初有幾何?因嫻於騎射,所以野戰則克,攻城則取,天下人稱我兵曰:“立則不動搖,進則不回顧”威名震懾莫與爭鋒。此番往徵燕京出邊,我軍之威,竟為八大臣所累矣。爾等其謹識朕言,欽此。朕每敬讀

聖謨,不勝欽凜感慕。深惟國家開創之時,我

祖宗躬親勞瘁,勤求治理,矩薙相傳,罔敢逾越,以立萬世之丕基。至於今鹹受無疆之福者,皆仰遵

明訓所至也。我朝滿洲,先正遺風,且當永遠遵循,守而勿替。是以朕常躬率八旗臣僕,行圍較獵,時時以學習國語,熟練騎射,操演技勇,諄切訓誨,無非率由舊章,期以傳之亦禪,永綿福祚。惟□我

皇祖太宗聖訓,所垂載在

實錄,若非刊刻宣示,則累朝相傳之家法,外庭臣僕何由共悉?且自古顯謨令典,多泐之金石,曉諭群工。我

皇祖太宗之虞,聖特申誥誡,昭示來茲,益當敬勤貞珉,永垂法守。著於紫禁箭亭御園引見樓及侍衛校場八旗校場,各立碑刊刻,以昭朕紹述推廣至意。俾我後世子孫臣庶,鹹知滿洲舊制,敬謹遵循。學習騎射,嫻熟國語,敦崇淳樸,摒去浮華,毋或稍有怠惰。式克欽承彝訓,冀億萬世子孫共享無疆之庥焉。特諭。

郭崴:滿族弓箭文化考論

此碑是乾隆皇帝訓諭王公大臣、八旗子弟要習騎射、熟國語,不忘滿洲舊俗而刊刻的。且其內容是乾隆皇帝藉由讀《太宗文皇帝實錄》,以古比今,強調騎射對於滿族的重要性。

上圖是由清宮畫師郎世寧所繪《乾隆戎裝大閱圖》。畫中人像近側掛有箭囊且箭囊中插滿箭矢,遠側露出弓的一部分。《皇朝禮器圖示·卷十四·武備》 中有載櫜鞬13種、弓7種、箭69種。其中皇帝大閱、大禮隨侍、吉禮隨侍櫜鞬各一;皇帝大閱、大禮隨侍弓各一;皇帝大閱、大禮隨侍、吉禮隨侍箭各三。且另有皇帝行圍、御用等不同等級的櫜鞬、弓、箭,亦有各級親王、郡王、貝勒、職官、兵丁所用櫜鞬、弓、箭。可見清代弓箭的佩戴與使用制度完善、等級鮮明,已經成為國家禮儀的重要組成部分。

康熙五十一年(1712),使團攜聖諭至土爾扈特阿玉氣汗處,圖理琛著《異域錄》“詳述道里山川,民風物產,應對禮儀,舉凡廬舍市井廛,服器飲食,林木鳥獸蟲魚,蔬果婁羅,靡有漏脫……”[7]I,其中記錄射箭活動如下:

geli ilan inenggi yabufi dabsutai bade isinafi,beile wangjal okdome jifi,dergi elhe be baiha,qaqari qafi ihan honin wafi sarilafi,dahame genehe iqe manju sebe gabtabume tuwaha,juwan ba funqeme fudefi bederehe。又行三日,至達布蘇臺地方,貝勒旺扎爾迎接,請皇上起居,設帷帳,宰牛羊筵宴,觀隨往新滿洲步射,送十餘里辭歸。[7]19-20

karu juwe suje buhe,erku hoton -i da,ton akv solime uhei aqafi tungken gabtame efihe,galga gilga sain inenggi teisulehe de,uthai hoton i tule tuqifi,niyamniyame efime,nimaha buthame alixara be tookabuha。酬緞二疋,厄爾庫城頭目不時邀請,會同射的,每遇天氣晴朗之時,即出城外騎射捕魚以適懷。[7]39

samarsk’o de isinaha inenggi,baising ni hafan geri g’ori goro okdome tuqifi,solime ini bou de dosimbufi sarilaha,ini sargan be tuqibufi darabuha,geli solifi ini oros niyalma be tuqibufi,amba gurun -i elqin ambasa uhei tungken gabtame efihe。至薩馬爾斯科之日,管栢興官葛禮果禮,遠來迎接,請至伊家欵宴,出其妻子獻酒,又請會同射的。[7]61-62

ere xolo de,baising ni kadalara hafan geri g’ori,uhei acafi tungken gabtame efihe。閒暇時,管栢興官葛禮果禮相約射的為娛。[7]63

ere sidende ayuki han -i okdonjire be aliyame bisire de,tuweri forgon geren guquse idurame solifi buda ulebume,uhei aqafi tungken gabtame,eiqi bira -i qikin de genefi,niyamniyame,nimaha be butame bihe。在彼候阿玉氣汗迎接之間,乃屬冬令,諸人輪流宴飲,或會同射的,或於河岸騎射捕魚以為娛。[7]123-124

emu inenggi be giyalafi iqe duin de,ayuki han -i fujin darma bala,membe solime gamafi,kumun deribume sarilara de,juwe iqe manju be gabtabume tuwafi,mangga seme maktahakvngge akv。越一宿,初四日,阿玉氣汗之妃達爾馬巴拉邀請作樂筵宴,請二新滿洲步射,莫不稱善。[7]136

iqe sunja de,ayuki han isi sere niyalma be takvrafi alahangga,meni han,elqin ambasai dolo juwe gabtara mangga amban bi seme donjiha,meni han gabtara be tuwaki sembi,ambasa beye xadaqi wajiha,waliyame gvnirakv oqi,genereu seme solinjiha manggi,meni gisun,meni juwe iqe manju bai gabtame bahanambi,mangga seqi ojorakv,han tuwaki seqi,genefi gabtakini sehe,tereqi gajartu,mitiu,han -i xangnaha beri kaqilan be gaifi genehe manggi,ayuki han ini hanqi tebufi,qai tubihe tukiyefi juwe niyalmai se be fonjifi,fila de tebuhe ulana be jorime,dulimbai gurun ere tubihe biu akvn seme fojiha de,gajartu -i gisun,ere haqin i tubihe meni dulimbai gurun de inu bi sehe,ayuki han,ere haqin -i tubihe qi tulgiyen,geli ai haqin -i tubihe bi seme fonjiha de,gajartu -i gisun,meni dulimbai gurun de haqingga tubihe bi,tubihe -i gebu be,bi waqihiyame tuqibume muterakv sehe,ayuki han,elqin ambasa -i da tehe ba,ging heqen qi udu ba sandalabuhabi seme fonjiha de,gajartu -i gisun,ging heqen qi morilafi tookan akv yabume ohode,ilan biya baibumbi sehe,ayuki han,tuba beikuwen,halhvn,aga,nimanggi,alin bira,bujan weji adarame seme fonjiha de,gajartu -i gisun,meni da tehe ba,juwari forgon asuru halhvn akv,tuweri forgon ambula beikuwen,nimararangge umai toktohon akv,an -i nimarame ohode,juwe ilan c’y adali akv nimarambi,nimanggi elgiyen aniya ohode,duin sunja c’y funqeme nimarambi,alin hada den haksan,bujan weji xumin fisin,bira birgan umesi labdu,birai dolo sahaliyan ulai giyang,niomon bira qi amba ningge akv sehe,ayuki han muke jancuhvn hatuhvn fonjiha de,gajartu -i gisun,birai -i muke gemu janquhvn,udu nuhaliyan bade tehe muke seme inu gemu sain sehe,ayuki han geli bira de aiqi haqin -i nimaha tuqimbi,alin de aiqi gurgu bi seme fonjiha de,gajartu -i gisun,bira de haqingga nimaha bi,ajin inu bi,amba ningge ilan duin da bi,meni ba -i solon,dagvr se,gemu ere nimaha be butafi alban jafambi,alin de tasha,niuhe,yarha,lefu,aidahan,buhv,giyo,kandagan bi sehe,ayuki han,usin tarimbiu,akvn,ai gese bou tembi,aiqi haqin -i ujima ujimbi seme fonjiha de,gajartu -i gisun,tubai niyalma gemu buthaxame banjime ofi,usin tarire ba akv,suweni adali nukteme yabume ofi,damu morin teile jimbi,umai tere bou akv,gvwa haqin -i ujima akv sefi,uthai tungken ilibufi,gabtaha,ayuki han mangga seme maktara de,gajartu -i gisun,meni juwe niyalma,geren -i jergi de taqime gabtara dabala,umai gabtara mangga niyalma waka,meni amba enduringge han -i jakade,mangga beri,gabtara mangga urse tumen bi sehe,tereqi ayuki han beri be gaifi kimqime tuwafi,ere weihe ainqi uthai an -i ihan -i weihe aise seme fonjiha de,gajartu -i gisun,meni dulimbai gurun -i julergi ergi golo de,emu haqin muke ihan bi,ere uthai mukei ihan -i weihe inu sehe,ayuki han tere ihan -i beye ai gese amba,boqo adarame seme fonjiha de,gajartu -i gisun,meni amba enduringge han,mimbe julergi ergi hvguwang ni golo de takvraha bihe,tubade bahafi sabuha,an -i ihan qi amba,funiyehe -i boqo,temen de adali sehe,ayuki han,amba enduringge han -i beri durun adarame,inu tungken gabtambiu akvn,goirengge antaka seme fonjiha de,gajartu -i gisun,beri durun amba muru emu adali,gemu sain weihe,sain ala be sonjofi weilembi,meni amba enduringge han ton akv tungken gabtambi,juwan da -i dolo jakvn uyun da goibumbi sehe,ayuki han,dulimbai gurun -i nikasa inu suweni adali gabtambiu,akvn,qouha dain de baitalara agvra hajun gajihangge biu,akvn seme fonjiha de,gajartu -i gisun,meni dulimbai gurun de,emu haqin niuwanggiyan tui qouha bi,gemu nikasa,ere qouha be geren golo,jase jeqen -i oyonggo bade tebuhebi,esei dorgi gabtara mangga urse umesi labdu,meni amba enduringge han,kemuni ging heqen de gajifi,gabara niyamniyara be kiqeme taqibume,erdemungge urse be huwekiyebumbi,qouha dain de baitalara amba pou,miyouqan,loho,gida,beri,sirdan -i haqingga agvra bi,be jidere de,damu beri sirdan gajiha,gvwa haqin -i agvra be gajiha ba akv sehe manggi,ayuki han gaifi tuwafi sain sehe,ayuki han geli,elqin ambasa ida tehe ba -i qala geli gurun biu,akvn seme fonjiha de,gajartu -i gisun,meni da tehe ba -i qala birla,indahvn takvrara gurun,meniil,guluil sere aiman bi,mini sarkv aiman geli kejine bi,ese aniyadari meni amba enduringge han de alban jafambi,meni tehe baqi dergi amba mederi de isinarangge,emu biya baibumbi,be kemuni mederi dalirame buthaxame yabumbihe,amba mederi be doume yabuha ba akv sehe,ayuki han geli,donjiqi dulimbai gurun -i harangga gurun i dorgi qouhiyan sere gurun bi sembi,ere gurun amba enduringge han de alban jafambiu,akvn,amban si tubade isinahau,akvn seme fonjiha de,gajartu -i gisun,qouhiyan serengge,meni dulimbai gurun -i harangga gurun,aniyadari alban jafambi,bi tubade isinaha ba akv sehe。初五日,阿玉氣汗差伊侍近之異什來稟稱,聞天使內有善射者二人,我國王欲得一觀,如不棄,請往,若倦則已,我等言有新滿洲二人,不過能射而已,非善射者,爾國王欲觀,令其往射。於是噶扎爾圖及米丘攜上賜弓矢前往,阿玉氣汗邀其近前,列坐獻茶果,問二人年庚,指盤內歐梨曰:中國亦有此果否?噶扎爾圖答曰:中國有此果品。阿玉氣汗又問,更有甚果品,噶扎爾圖言,中國果品最多,不可勝數。阿玉氣汗又問,天使原籍,相隔都城幾多遠近?噶扎爾圖言,自京師乘馬行,三個月內可至。阿玉氣汗又問,彼處寒暑雨雪,並山川林藪若何?噶扎爾圖言,我原籍地方,夏月不甚炎熱,冬月甚寒,雨雪不定,平素雪積二三尺許,雪大之年,有四五尺深許,山高峻險,林藪森密,溪河甚多,內黑龍江牛門河最大。阿玉氣汗又問,水之甘苦。噶扎爾圖言,河水甘美,雖窪處停潦之水,亦美無異。阿玉氣汗又問河內,出何等魚?山中有何等獸?噶扎爾圖言,河內所產之魚,種類甚多,亦有鰉魚,大者有一二丈,許其索倫、達呼爾人漁捕此魚進貢,山內有虎、豹、熊、狼、野豬、鹿、狍、坎達漢等獸。阿玉氣汗又問,可種田地否?居何廬舍?養何牲畜?噶扎爾圖言,不種田地,以打牲射獵資生,無廬舍,似爾國遊牧,止養馬匹,無他牲畜,於是樹的射箭,阿玉氣汗稱善。噶扎爾圖言,我二人並非善射者,方隨眾學射爾。大皇帝處執勁弓善射者以萬計。阿玉氣汗借弓詳看,問曰:此弓角系牛角否?噶扎爾圖言,我中國南方有種水牛,此係水牛角。阿玉氣汗又問,其牛身大幾許?是何顏色?噶扎爾圖言,我大皇帝曾差我往南方湖廣地方,因此得見,比旱牛稍大,其色似駝。阿玉氣汗又問,大皇帝所執弓式可得聞否?亦射鼓的否?中的若何?噶扎爾圖言弓式大約相同,俱擇上等佳角,樺皮製造,大皇帝不時射鼓的,十中八九。阿玉氣汗又問,中國漢人亦射箭否?出征所用器械等物曾帶來否?噶扎爾圖言,我中國有綠旗兵丁,皆漢人,駐防各省,並嚴疆要地,頗多善射者,大皇帝常調取來京,令其勤習騎射,以勵人材,其行兵所需大炮、鳥槍、刀劍長槍弓箭器械等項甚多,我等此來,止攜有弓箭、別項器械俱未曾帶來,阿玉氣汗取看稱善。阿玉氣汗又問,天使原籍以外地方,尚有國度否?離海洋遠近,可曾渡海否?噶扎爾圖言,我原籍地方以外,有必爾拉國、役犬國、莫尼伊爾即鼓魯伊爾諸部落,我所不知部落尚多,俱與大皇帝每歲納貢,東海大洋,相隔我原籍有一月程,沿海一帶,曾往射獵,不曾過大洋,阿玉氣汗又問,聞得中國有屬國名朝鮮者,與大皇帝納貢否?天使可曾到彼處否?噶扎爾圖言,朝鮮國系我中國所屬,每年進貢方物,我不曾到其地。[7]136-143

iqe ninggun de ayuki han i ahvngga jui xakdurjab,membe solime gamafi kumun deribume sarilara de,qeni monggoso be jafanubume tuwabuha,musei juwe iqe manju be gabtabume tuwaha,gemu mangga sehe。初六日,阿玉氣汗之長子沙克杜爾扎布邀請作樂筵宴,令其蒙古人相角抵,請二新滿洲射箭,眾觀之鹹稱善。[7]143

在與俄羅斯、沿途諸部及阿玉氣汗部交流的過程中,雙方多次通過射箭進行互動。阿玉氣汗以邀使者射箭為由詢問中國的物產、氣候、地理、民生等情況,後於射箭時又詢問了弓、皇帝習射、漢人習射、戰爭器械、中國周邊國家與部落以及與朝鮮關係等情況。

郭崴:滿族弓箭文化考論

康熙帝接見朝鮮使臣也曾使用射箭作為交流的手段。《老家齋燕行日記》中載:[8]

二十五日癸卯,晴,日氣甚暄,留北京。朝首譯入來傳通官之言曰,皇帝欲見朝鮮之射,可預選軍官中善射者待之。俄而蝦一人已到,請見使臣,遂邀入,通官文奉先、洪二哥、樸得仁三人隨而入,蝦上炕與伯氏揖而坐,通官皆立炕下傳彼此言語。蝦曰,皇帝要見朝鮮善射人,遣俺迎來,仍問行中有能詩善寫者否,文奉先曰政丞大監必善射,仍自大笑,答以俱無。又問有能摔跤者否,亦以無答之……與三裨相見,問射時事,言蝦之先入者復出,使通官引俺等立門外,以皇旨問曰:汝等能射片箭乎?答曰:片箭非人人所可射,且弓矢不適,尤難射也。蝦還入,良久復出,引俺等入門,蝦先導,通官次之,疾趨三十步許,四宦者持弓矢而迎,謂曰:此乃你過弓矢,敕行時齎來者雲。見其弓,制如長弓而非我國所造,筒兒與箭是我國所造而現有射痕。群胡絡繹催進,俺等各操其弓,而箭則尚在胡手,疾趨可七十餘步,抵皇帝坐處,通官挽俺等向南而跪,距帝座僅七八步,膝才到地,通官旋盧裨向西北立,授片箭使射,盧問向何而射,通官曰但向空遠射,盧既發矢,通官即挽出,立初跪處,次引金裨,次引柳裨,又其次復引盧裨,其授箭進退之節一如初,後引金裨連授四箭射之,故金裨矢數獨多。射已,即使向帝跪,問曰,若書字問爾等能對耶?俺等答曰:我輩武人不能文,然有問或可書對也。通官告於帝,帝有所云云,而俱是清語,不可曉……少頃,諸胡一行立迭相發,矢中者過半,皆鳴鏑也。蝦來問曰:皇帝射法,諸武臣技藝如何?答曰:極善射,壯矣!……主人曰:今日之舉乃皇上待朝鮮之意,諸君能會此乎?

可見無論是康熙皇帝還是阿玉氣汗都將射箭作為外交活動的重要一環,而且借射箭活動或表達深意或詢問信息,即在射箭基礎上充分發揮其交流屬性。

清代有大量官修或私修的“為挽救滿語日益瀕危的處境”[9]的會話讀本。此類滿文會話類文獻“多是將平時日積月累的滿語及翻譯知識進行蒐集、整理、彙編而成”[9]。因此其材料內容能夠反映民間情況,以下舉兩例。

郭崴:滿族弓箭文化考論

《清文指要》 中篇第14至15葉:

gabtambi serengge,musei manjusai oyonggo baita,tuwara de ja gojime,fakjin bahara de mangga,te biqi inenggi dobori akv tataxame,beri be tebeliyehei amgarangge gemu bikai,qolkoroko sain de isinafi,gebu tuqikengge giyanakv udu,mangga ba aide seqi,beye tob,haqin demun akv,meiren neqin,umesi elhe sulfa,ere dade beri mangga,agvra tuqiburengge hvsungge,geli da tolome goibure oqi,teni mangga seqi ombi,age si mini gabtara be tuwa,neneheqi hvwaxahau,akvn,aika iqakv ba biqi,majige jorixame tuwanqihiya,sini gabtarangge ai hendumbi,yamji qimari fejihe de akdafi funggala hadambikai,durun sain,umesi urehebi,uksalarangge geli bolgo,niyalma gemu sini adali ome muteqi,ai baire,damu beri kemuni majige uhuken,gunirembi,asuru toktobume muterakv,ere udu babe ejefi,halaha sehede yaya bade isinafi gabtafi,toktofi geren qi tuqire dabala,gidabure aibi。射步箭啊,是咱們滿洲要緊的事,看著容易,難得住在。即如晝夜的常拉,抱著睡覺的都有。到了超群的好,出名的能有幾個。難處在那裡?身子要正,沒有毛病,膀子要平,狠自然,又搭著弓硬,箭出的有勁,再根根著,才算得好啊。阿哥你看我射步箭,比先出息了?沒有?要有不舒服的去處,撥正撥正。你射步箭有什麼說的。早晚仗著大拇指頭帶翎子的麼,樣子好,很熟。撒放的又幹淨,人要都能像你,還少什麼?但只弓還軟些,吐信子,有些定不住,犯這幾處記著,要說是改了不拘到那裡去射箭一定是出眾的,如何壓的下去呢?

《清話問答四十條》 第8至10葉,第七條:

age si gabtame bahanambiu。taqime gabtambi。tungken goirengge antaka。toyon bahakv dade toktobume muterakv uksalarangge geli bolgo akv ojoro jakade,talu de inu goiqibe,jiduji jorin baharakv。tuwaqi sini hasutai gabtarangge elemangga narhvn,da tolome goimbi,damu gunirere dabqilabure jadaha bi。niyamniyame mutembiu。morin de kemuni gelerakv,argan yoro tuqibume muteqibe,morin sindara bargiyara kemun be baharakv dosirahv milararahv seme gvnin gaisilabure jakade,urui momorxombi,mahala be tomortai gaime muterakv。ere eshun haran,urehe manggi,eiten de jabdumbi,goire teile akv。阿哥你會射箭嗎?學著射。鼓子著的如何?不得準頭又定不住,撒放的更不乾淨,雖偶然也碰的著,到底拿不準。看你的左撇子射的倒細緻,箭箭著,只是有吐信子打袖子的毛病。能射馬箭嗎?馬上還不怯,膿著放得出骲頭去,領馬收馬的遲急不得,心裡墊著怕裹了張了,只是忙促,不能正中帽子。這是生德原故,熟了的時節,件件都從容,還不單在著的上頭呢。

此兩例中皆提到射箭且《清話問答四十條》中還提及了騎射,可見滿族人練習射箭之風甚盛且在練習之餘進行經驗交流。

康乾盛世滿族人的物質生活豐富以來,滿族人民對於射箭活動有了更高的精神追求。《射的——附觀馬圖說》 成書於乾隆三十五年(1770),詳細地將射箭動作分成八個小節進行論述,其中包括:oksoro teisu ba(步位);beri jafarangge(執弓);niru solbirengge(扣箭);beri tatarangge(開弓);kimqime toktoburengge(審固);ashvme uksalarangge(撒放);beri be hvsun de aqaburengge(弓與力配);kaqilan be beri de aqaburengge(矢與弓配)。書中雖然有大量論述射箭技巧的內容,但作者所述的重點在射箭時的心理活動。如書中第1葉載:

bi kemuni gabtan de,erdemu be qinqilambi sehe gisun be qibtui dabtafi,teni gabtara doro yala erdemu de bisire,hvsun de akv be sahabi,aini seqi,erdemu serengge,dursulen,hvsun serengge baitalan,hvsun isinaqi faksi banjinambi,faksi ohongge,erdemu -i mergen ba,hvsun be oqi,haqihiyame nonggibuqi ombi,erdemu be oqi,jabxan de bahaqi ojorakv,terei erdemu ojorongge narhvn kai。餘嘗三複乎射以觀德之說,而知射之道果在德而不在力也,何也,德其體也,力其用也,力至而巧生焉,巧則德之慧也,力可勉而從,德不可幸而致,其為德也,精矣微矣。

書中第3至4葉載:

jorin serengge,oyonggo be,jorin sere gisun,tungken be,damu tungken be tungken -i tuwarakv,erdemu -i tungken be tuwa,erdemu ilinaqi goiburengge fulu ombi,tuttu ofi,erdemu be gabtan -i oyonggo obuhabi。的者要也,的之為言鵠也,惟不以鵠視鵠,而以德視鵠,德立則中多,故以德為射之要也。

作者認為射箭時力量與技巧只不過是外在的淺層表象,而“德”才是根本。但由於粗淺表象與精深之德“yargiyan -i ishunde nikendume ishunde aljarakvngge(實相須而不相離者)”,且“goro yabure de,hanqiki qi deribumbi,den be tafara de,fangkala qi deribumbi(行遠自邇,登高自平)”,所以書中在射箭技巧的基礎上以四個小節論述射箭時的心理活動,即gvnin be unenggi oburengge(意誠)、mujilen be tob oburengge(正心)、simen be teburengge(存神)、sukdun be ujirengge(養氣)。

書中第40葉載:

uttu ofi gabtame bahanara urse,gvnin be toktobure,sukdun be neqihiyere fakjin bahaqi tetendere,geli morin be gajire sindara doro be safi,tere dade sain morin be bahafi aisilabure oqi,gvnin -i qihai niulhumbure feksire de,beyei bengsen be heu seme tuqibuci ojoro be dahame,niyamniyarangge mangga de isinarakv jalin joboro aibi。是故善能步射之人,既得定神平氣之訣,復知馭馬之法,更得良馬之助,則縱橫馳驟,得以逞我之技,何患騎射之不工哉?

由此可見,《射的》的中心思想是強調清代滿族弓箭文化所強調的“人之德、射之術、馬之馭”三者相結合的綜合性文化。

三、結語

滿族弓箭文化起源於滿族先民在生產勞動中所創造出來的帶有特色的楛矢石砮。楛矢石砮在先秦時期作為善於射獵的肅慎人的一種標誌被其他文化所認識,因此開始具有一種文化符號意義。至於渤海國時期,滿族先民在與日本的外交活動中從射箭交流的被動參與到主動參與,其中表現出了滿族先民在與其他文化交流的過程中積極吸收其他文化的先進部分用以豐富自身的文化內涵,這個過程體現出了滿族弓箭文化的交流性、發展性與包容性。金代的女真射箭習俗中的射柳活動承於遼俗,因而又具有了繼承性、娛樂性及儀式性。

清代滿族人充分發揚其弓箭文化的符號性、交流性、發展性、包容性、繼承性、娛樂性及儀式性,並在此基礎上發展出包含弓箭本身、射箭活動及精神修養三個層次,上至皇帝大閱、下至百姓生活的滿族弓箭文化體系。

郭崴:滿族弓箭文化考論

參考文獻

[1] 孫文良.《滿洲源流考》辨析[J].社會科學輯刊,1987,(3):48.

[2] [清]阿桂等撰.孫文良,陸玉華校.滿洲源流考[M].北京:中國國際廣播出版社,2016.

[3] 孫玉良.渤海史料全編[M].長春:吉林文史出版社,1992.

[4] [元]脫脫等撰.中華書局.金史[M].北京:新華書店北京發行所,1975.

[5] 田率.躍馬黃沙爭射侯_故宮箭亭溯源[J].地圖,2010,(04):88.

[6] 北京市民族古籍整理出版規劃小組辦公室滿文編輯部.北京地區滿文碑刻拓片總目[M].瀋陽:遼寧民族出版社,2015:3-4.

[7] 莊吉發.滿漢《異域錄》校注[M].臺北:文史哲出版社,1983.

[8] 劉廣銘.朝鮮朝語境中的滿洲族形象研究[M].北京:光明日報出版社,1983:144.

[9] 王敵非.清代滿文讀本會話類文獻研究[J].滿語研究,2010,(1):56.


Manchu Archery Culture Origin and Deqelopment

Guowei

(The Graduate School of the Chinese Academy of Social Sciences,10000)


Abstract: The archery culture is an important part of the culture of the Manchu and its ancestors, and it is also an important part of its spiritual support. The Manchu archery culture began in production and life, and as it continued to exchange and absorb with other cultures it became more and more spiritual. The Manchu archery culture includes both symbolic bows and arrows as well as entertaining and interactive archery.

Key Words: Manchu culture, Bow and arrow, Manchu literature


收稿日期:


作者簡介:郭崴(1984-),男,滿族,遼寧瀋陽人,中國社會科學院研究生院博士研究生,主要從事文獻語言學研究。


分享到:


相關文章: